Kronologji: pesë vjet para pavarësisë (28 nëntor 1912)
Nga Azem Kovaçi
Vetëm pesë vjet para shpalljes së Pavarësisë, hapësira shqiptare përjetonte një nga periudhat më të trazuara dhe më dramatike të historisë së saj. Ngjarjet e viteve 1907–1912 do të shërbenin si prelud i domosdoshëm i asaj që do të ndodhte më 28 Nëntor 1912, kur Ismail Qemal Vlora ngriti flamurin në Vlorë. Por rruga drejt asaj dite ishte e mbushur me keqkuptime politike, manipulime të jashtme dhe lëvizje të ndërlikuara brenda vetë Perandorisë Osmane.
Në vitin 1907, kryengritjet e nxitura nga xhonturqit kishin nisur në shumë zona shqiptare, sidomos në Vilajetin e Kosovës. Xhonturqit, që tashmë kishin uzurpuar parlamentin në Stamboll, nuk ishin vetëm kundër shqiptarëve, por edhe kundër vetë shtetit Osman. Qëllimi i tyre i fshehtë ishte rrëzimi i Perandorisë. Ata vepronin si një “kalë troje”, një mekanizëm i futur nga qarqe zioniste anglo-frankofone për të shkatërruar aleancën historike të shqiptarëve me Portën e Lartë.
Ndërkohë, Serbia në vitet 1908–1910 po shfrytëzonte situatën në terren. Ajo i furnizonte shqiptarët me armë, sidomos në Kosovë, për t’i ngritur kundër garnizoneve osmano-arnaute. Shqiptarët, pa e kuptuar, po dobësonin veten ushtarakisht dhe Perandorinë, duke i shërbyer synimeve të fqinjëve sllavë, Greqisë dhe forcave të tjera të interesuara. Figura si Isa Boletini dhe Nexhip Draga ranë pre e këtyre manipulimeve dhe e kuptuan lojën vetëm pasi dëmi ishte bërë.
Në 1909, xhonturqit e rrëzuan me forcë Halifin e drejtë, Sulltan Abdul Hamidin II. Mes atyre që shkuan për t’i dorëzuar vendimin ishte edhe Esat Pashë Toptani, së bashku me një armen, një çifut dhe një xhonturk. Me rrëzimin e Abdul Hamidit, Perandoria humbi një nga mbështetësit më të fortë të bashkëjetesës së popujve të saj, përfshirë shqiptarët.
Në 1911, Sulltan Reshadi udhëtoi vetë drejt Kosovës për të qetësuar gjendjen dhe për t’u dëshmuar shqiptarëve se Porta e Lartë i konsideronte ata bashkëqeverisës të Perandorisë. Ai u deklaroi haptazi se, nëse shqiptarët kërkonin autonomi të katër vilajeteve, ajo mund t’u jepej me vullnet të plotë.
Megjithatë, situata politike vijonte të nxihej. Ismail Qemali, që ishte kryetar i parlamentit në qeverisjen xhonturke, u poshtërua qëllimisht në mes të parlamentit nga një deputet xhonturk. Kjo ngjarje, së bashku me zhvillimet e tjera, bëri që elita shqiptare – Ismail Qemali, Hasan Prishtina dhe të tjerë – të kuptonin se xhonturqit kishin agjendë të fshehtë dhe nuk ishin aleatë të shqiptarëve. Por atëherë ishte shumë vonë: shqiptarët e kishin dobësuar veten dhe Perandorinë, duke u ekspozuar ndaj lakmive territoriale të fqinjëve ballkanikë.
Deri në fillim të vitit 1912, shumica e elitës shqiptare ende hezitonte. Ata nuk dëshironin shkëputje të plotë nga Perandoria, por një lloj autonomie nën ombrellën e saj mbrojtëse. Mirëpo kur prapaskenat u bënë të qarta, vetë Porta e Lartë ua sugjeroi shqiptarëve të shpallnin pavarësinë sa më shpejt, që të njiheshin ndërkombëtarisht, për të shmangur pushtimin dhe masakrat që po përgatiteshin në emër të luftës së re që po vinte.
Kur procesi i bashkimit të katër vilajeteve dhe pavarësisë ishte drejt zyrtarizimit, më 8 tetor 1912, boshti ortodoks sllavo-grek shpalli luftë dhe nisi Luftën e Parë Ballkanike – një luftë e përgjakshme që synonte shuarjen njëherë e përgjithmonë të faktorit shqiptar.
Ismail Qemal Vlora u takua me Kaizerin austriak, i cili, për të parandaluar daljen e sllavëve në Adriatik, kërkonte krijimin e një shteti shqiptar si zonë tampon. Kaizeri e dërgoi me anije drejt Durrësit dhe e nxiti të shpallte pavarësinë sa më shpejt. Ndërkohë, Serbia po afrohej drejt bregdetit. Vetëm qëndresa heroike e Lumës dhe Kukësit i vonoi serbët dhe i pengoi të zbresin në Durrës në kohë.
Pa qenë i sigurt për qëndresën e Lumjanëve, Ismail Qemali u drejtua për në Vlorë. U dërguan telegrame nëpër krahina për mbledhjen e delegatëve. Më 28 Nëntor 1912, me një grup të vogël përfaqësuesish nga disa zona, u shpall Pavarësia e Shqipërisë – megjithëse kufijtë mbeteshin të papërcaktuar.
Telegrame u nisën në të gjitha kancelaritë europiane, për të dëshmuar se shqiptarët kishin shpallur pavarësinë. Por fati i Shqipërisë tashmë varej nga vendimet e Fuqive të Mëdha, të cilat do të mblidheshin pak më pas në Konferencën e Londrës, duke vulosur përfundimisht fatin territorial të kombit shqiptar.
Kjo është historia e një rrugëtimi të ndërlikuar, ku interesat e brendshme, manipulimet e jashtme dhe presioni i ngjarjeve të mëdha botërore çuan drejt lindjes së një shteti të ri, të brishtë, por të domosdoshëm.