Në Perandorinë Osmane kishte shkolla shqiptare! Kush e manipuloi historinë?
Nga Samuel Laze
Realizmi socialist, eliminimin e vetëdijes kombëtare e projektoi duke deformuar tri elementët kryesorë identitet-formues: religjionin, historinë dhe letërsinë. Në vitet ’90 kur komunizmi (emri shkencor: socializmi) u detyrua të lëshojë pé, filloi gradualisht pikësëpari rimëkëmbja e religjionit, edhe pse për të nxjerrë sërish pengesa aplikuan planin B duke shpikur disa pseudo-klerikë të cilët kërkojnë ta minojnë nga brenda këtë institucion. Gjithashtu, pavarësisht se jo në nivelin e duhur ka nisur edhe çmontimi i menteshave të manipulimit të historisë, të cilat janë mbërthyer me kujdes milimetrik nga ustallarët e regjimit. Ndërsa elementi më jetim dhe i lënë në harresë mbetet letërsia. Shumë mund të mendojnë se goditja më e madhe e privimit nga liria e besimit ishte prishja e objekteve të kultit, por në fakt gjëma më e madhe padyshim që është eliminimi me një atentat të posaçëm i terminologjisë islame nga fjalori i gjuhës shqipe. Mirëpo, fatkeqësisht edhe spektri më konservator i shoqërisë shqiptare sot, ose nga padija ose nga komplekset apo neglizhenca, nuk tregon ndjeshmërinë e duhur në këtë aspekt.
***
Çështja e shkollave shqipe në Perandorinë Osmane është një nga pikat kyçe mbi të cilat është ngritur anatomia e historiografisë së realizmit socialist. Por, si qëndron e vërteta? A e shkruanin dot shqiptarët gjuhën e tyre? Si është manipuluar realiteti? Këtë rast do ta trajtojmë në dy pika:
- Periudha klasike
- Periudha e Tanzimatit (1839-1876) dhe në vazhdim
Në periudhën klasike marrëdhëniet mes shtetit dhe popullit rregulloheshin nëpërmjet Sistemit të Mil-letit, i cili nënkuptonte organizimin socio-kulturor të segmenteve shoqërore sipas botëkuptimit dhe doktrinave (akaid) që besonin. Dallimi mes fjalës komb dhe milet është ky: Kombi është rezultat i faktorëve klimaterikë dhe mënyrës së të ushqyerit. Njerëzit që jetojnë në të njëjtën gjerografi dhe kanë një rutinë të ngjashme ushqimore janë të pajisur me prirje të njëjta temperamenti, ndërsa mil-leti është rezultat i unitetit të ndjenjave dhe mendimeve. Njerëzit që mërziten dhe gëzohen për të njëjtat arsye janë pjesë e të njëjtit mil-let.
Në Perandorinë Osmane secili segment shoqëror kishte mënyrën unike të jetesës, kishte ligjet, gjykatat, faltoret dhe institucionet e veta arsimore. Kushti i vetëm që duhej të pranonte në këmbim të këtyre mundësive dhe lirive ishte të mos rebelohej ndaj autoriteteve vendore dhe pushtetit qendror.
Secili mil’let, madje secila shkollë në veçanti, kishte strukturën dhe programin e vet të arsimimit dhe vepronte plotësisht në mënyrë autonome nga shteti. Autoritetet shtetërore funksiononin thjesht si një radar mbikëqyrës dhe mund të ndërhynin vetëm në rast se ndonjë qendër edukimi synonte të përgatiste ndonjë projekt të modelit “F. Gylen” apo të ngjashëm me të. Me pak fjalë, me termat e sotshëm mund të themi se shkollat në periudhën klasike ishin institucione jo-publike dhe entiteti që ishte përgjegjës për hapjen, mirëmbajtjen, programin akademik e funksionimin e tyre ishin vakëfet. Ishte pikërisht kjo politikë shtetërore një nga faktorët kryesorë të jetëgjatësisë perandorake prej gjatë shekuj e gjysmë. Me të vërtetë, edhe në jetën e përditshme në një rreth shoqëror askush nuk qëndron gjatë në një tryezë me persona që vazhdimisht ndërhyjnë në çështjet personale apo të kritikojnë. Ndërsa me dikë që diskuton vetëm në trajtë të përgjithshme rrallë herë mund të ndodhë që të grindesh apo distancohesh...
Një nga treguesit e kësaj politike është fakti që për herë të parë në Perandorinë Osmane do të krijohej një Ministri Arsimi (Maarif- i Umumiye Nezareti) në vitin 1857 ndërsa reforma e parë arsimore do të ndërmerrej në vitin 1869. Këtë do ta trajtojmë në mënyrë më të zgjeruar në pikën B të këtij artikulli.
Arsimi në periudhën klasike përbëhej nga:
- Mejtepet: Këtu mësonin fëmijët 4-6 vjeç. Klasat ishin të përbashkëta për vajza dhe djem.
- Medresetë: të diplomuarit e të cilëve bëheshin kadilerë, muhitë (dijetar i madh), myderrizë, doktorë, inxhinierë... Kishte edhe medrese profesionale si Daryl Tëp (Shkolla e Mjekësisë), Daryl Hadis (përgatiteshin mësuesit e hadithit), Daryl Kurra (mësuesit e Kur’anit), Daryl Hendese (Inxhinieria), Mejtepi Kudat (përgatiteshin kadilerë)
- Edukimi i sarajit që përfshinte:
- Enderun : Shkollë për djem që përgatiste zyrtarët e lartë të shtetit
- Haremi : Universitet për vajza (Haremi nuk ishte strofë dashuriçkash siç paraqitet në telenovela)
- Mejtepi Shehzadegjan : Shkolla ku arsimoheshin pasardhësit e sulltanit
A ka pasur shkolla në trojet e banuara nga shqiptarët?
Sipas Evlija Çelebiut, kronikanit të shekullit XVII, në viset shqiptare gjendeshin gjithsej 112 mejtepe, 45 medrese dhe 40 shkolla Kur’ani. Në salnâmet (vjetarët) e kohës ky numër paraqitet edhe më i lartë.[1] Këto shkolla sipas tij kishin një shtrirje gjithëpërfshirëse dhe ishin nga elementet kryesore gjatë formimit të qendrave të banimit.[2] Një element tjetër që tregon dashurinë e shqiptarëve për arsimin janë edhe vakfijet (pasuri vakëf) e lëna nga banorët. Sa për ilustrim mund të përmendim:
“Rrobaqepës (terzi) Hyseni, i biri i Jusufit (viti 1711) ka lënë vakëf 60 000 akçe, prej të cilave 40 000 do të përdoren për ndërtimin e një mejtepi pranë Musallasë, të emërohet një mësues (muallim) dhe të ardhurat që sigurohen nga paratë e mbetura të përdoren për rikonstruksionin e mejtepit dhe pagën e mësuesit....”[3]
“Aisheja, e bija e Mehmetit ka lënë vakëf 100 000 akçe. Këto para do të vendosen në punë dhe do sigurojnë 15 000 akçe të ardhura në vit. 10 000 akçe prej tyre do të përdoren për të plotësuar nevojat e Daryl Kurra-së (medrese profesionale) që përmban një ders’hane (mësonjëtore) dhe 10 oda, të ndërtuara nga Aishe hanëm me bashkëshortin e saj Salih beun (deri në kohën e reformave të Ahmet Zogut, për zonjat përdorej termi “hanëm” dhe për burrat “bej- për njerëz me status social” ose “efendi – për njerëzit e shkencës (ilmit)” ), 3 600 akçe vjetore do t’i jepen myteveliut (administratorit të vakëfit) dhe 1 400 akçe do depozitohen nga ana e myteveliut dhe nazirit (mbikëqyrësit) për rikonstruksionin e medresesë.”[4]
Siç mund të vihet re, në një kohë kur në “botën e civilizuar” diskutohej nëse gruaja kishte shpirt ose jo, kur hidheshin teza nëse gruaja ishte qenie njerëzore apo shtazore, në vendin tonë, femra shqiptare hapte shkolla, investonte në biznese, ishte pjesë e pandarë e institucioneve arsimore dhe gëzonte të gjitha të drejtat e tjera të mundshme, për të cilat do të duhet një artikull i veçantë t’i përmendim.
Pyetje: Dakord, e kuptuam që kishte shkolla. Si ta kuptojmë që aty mësohej edhe shqip? Si mund të vërtetohet nëse gjuha shqipe ishte e ndaluar ose jo?
Përgjigje: Argumentet që vërtetojnë përdorim e gjuhës shqipe gjatë kohës osmane janë të shumta, por për të mos e lodhur publikun e gjerë duke i dhënë këtij artikulli një trajtë akademike, do të mjaftohemi duke përmendur 2-3 prej tyre.
- Së pari: Shkenca e logjikës (ilm-i mantik) na tregon se për të vërtetuar mos-ekzistencën e diçkaje ka dy rrugë:
- Rruga e parë: Nëse pretendimi i ngritur lidhet me një vend të caktuar duhet të realizohet kërkimi në çdo hapësirë të atij vendi dhe në këtë mënyrë “të tregojë që ajo gjë nuk ekziston në atë vend”. Për shembull, nëse dikush thotë që në Tokë nuk ekziston një frut i quajtur “Mangostin”, për ta vërtetuar këtë duhet të hulumtojë në çdo cep të Tokës, ndërsa dikush që do ta vërtetojë se ekziston mjafton të tregojë një Mangostin ose vendin ku ndodhet.
- Rruga e dytë: Të vërtetosh se ajo gjë është e pamundur që të ekzistojë. Për shembull, nëse dikush thotë se “ka një numër që është më i madh se të gjithë numrat” Një gjë e tillë është e pamundur sepse gjithmonë mund t’i shtosh +1. Mos-ekzistenca në këtë rast nuk ka nevojë të vërtetohet duke kërkuar, sepse pretendimi i ngritur është absurd.
Në rastin tonë, nëse dikush do të vërtetojë se gjuha shqipe nuk shkruhej e këndohej në Perandorinë Osmane; ose duhet të hulumtojë programet mësimore të secilës shkollë (përgjatë gjithë shekujve) në veçanti dhe të tregojë se aty nuk mësohej shqip (Sikurse e përmendëm edhe më sipër, deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX nuk kishte një Ministri Arsimi dhe planet mësimore ishin në dorë të vakëfeve respektive), ose duhet të publikojë një ferman të Sulltanit apo një fetva të Shejhylislamit në të cilin shprehet kufizimi me ligj i shkrimit të gjuhës shqipe. Disa aludojnë për një ferman të vitit 1787 por askush nuk është në gjendje ta dëshmojë me fakte diçka të tillë sepse nuk ekziston asnjë burim primar për këtë. Ata që ngrenë këto aludime i referohen burimeve të nivelit të dytë apo të tretë të cilat janë të përbëra vetëm nga përkthime të dobëta dhe sajesa. Nëse e kanë në dorë një ferman të tillë le ta publikojnë, por ana më ironike e kësaj mes’eleje është se ata që përfaqësojnë këtë hipotezë nuk lexojnë dot as emrin e tyre në osmanisht...
Si përfundim, hipoteza se gjuha shqipe ishte e ndaluar apo nuk është lëvruar përgjatë kohës osmane është e pamundur të vërtetohet.
Nga ana tjetër, nga tërësia e fakteve që provojnë lulëzimin e shqipes në këtë periudhë mund të përmendim disa nga letrarët e njohur të kësaj periudhe që kanë shkruar në gjuhën shqipe. Veçse, duhet të jemi të vetëdijshëm se emrat që po listojmë këtu dhe veprat e tyre janë vetëm një pjesë e vogël e ajkës së kulturës shpirtërore shqiptare. Fatkeqësisht, aktet terroriste të mikrobit të kuq dhe bashkëpunëtoreve të tij të cilët i bashkon me njëri-tjetrin objektivi i përbashkët që është ekzekutimi i identitetit kombëtar duke na prerë lidhjet me të shkuarën, kanë djegur e shkatërruar pjesën më të madhe të kësaj trashëgimie letrare shqiptare. Megjithatë, sërish në bazë të parimit “për çdo vështirësi ka një lehtësi”, nëse kryhet një punë studimore duke përfituar kryesisht nga thesari i arkivave të ndryshme, mund të zbulohen dhe kthehen në jetë një pjesë e madhe e atyre botimeve...
Hasan Zyko Kamberi (XVIII –XIX), Baba Abidin Leskoviku, Zenel Bastari (1767-1840), Dalip Frashëri (XVII-1842), Baba Abdullah Melçani (1782-1852), Muharrem Mahzuni (1794-1867), Muçi Zade (1637-1725), Nezim Berati (1680-1760), Sylejman Naibi (1692-1772), Dervish Hasani (XVII-XVIII). Mulla Dervish Peja (1765-XIX), Sheh Ahmet Shkodra (XVIII-XIX), Dervish Sali Muçaj (1821-1891), Sheh Emin Sadiu (1789-1918), Tahir Efendi Gjakovari (1770-1858), Sheh Jonuzi (1848-1909), Sheh Hilmi Maliqi (1865-1952), Muhamet Çami Kyçyku (1784-1844), Rexhep Voka (1847-1917), Tahir Popova (1856-1949), Hafiz Ali Ulqinaku (1855-1913), Daut Efendi Boriçi (1825-1896), Nesibe Gjirokastritja (XVIII-XIX) e cila njihet si nga zonjat e para poete të gjuhës shqipe, por fatkeqësisht është lënë në heshtje nga regjimet të cilave nuk iu interesonte ta promovonin një artiste të tillë sepse ata gjithnjë e kanë përdorur/përdorin shqiptarinë si perde për planet e tyre.
A është e mundur të mos dijë shkrim e këndim një shoqëri e cila kultivon një nivel të tillë artistësh, ku nga domethëniet e larta që mbartin veprat e tyre, edhe profesorët më të mëdhenj të letërsisë në kohët tona moderne mund të kuptojnë e përftojnë vetëm aq sa frutat që mund të mbledhë me duart e veta një fëmijë në një kopsht të madh. Në kohën që janë shkruar, këto vepra i drejtoheshin kryesisht popullit të thjeshtë. Sot rezulton se fatkeqësisht, një qytetar standard i atyre kohëve, kishte një nivel më të lartë letrar se profesorët e ditëve tona.
Çdo mesazh apo libër i drejtohet një audience të caktuar. Një libër që nuk kuptohet është vetëm shpërdorim i letrës e bojës. Meqë këta autorë kanë shkruar shqip, dhe meqë shkrimet e tyre i drejtohen kryesisht shoqërisë standarde (avam-i nas) do të thotë që ajo shoqëri e njihte më së miri këtë gjuhë. Atëherë, si mund të thuhet që “gjuha shqipe nuk mund të shkruhej e të lexohej” !? Madje, sikur paskan treguar qeramét, autorët e asaj kohe në shkrimet e tyre e kanë theksuar se po shkruajnë shqip pasi kjo ishte gjuha që njerëzit e kuptonin e lexonin.
Me isti’ane të Hakut
bashlladisa një hiqaje,
shqip ta marrë vesh hallku,
ta dëftojmë me një kajde
(Muhamet Kyçyku, Jusufi e Zylejhaja)
Divan kush pat folur shqip?
Ajan e bëri Nezimi.
Bejan kush e pat folurë shqip?
Insan e bëri Nezimi.
(Nezim Berati, Divani)
“Ky divan i Hilmisë osht në gjuhën shqip”
(Sheh Hilmi Maliqi, Divani)
Xhim, xhefaja na u bë vaxhib
Si vakia e Qerbelasë
Me këtë bejte që fola shqip
Jepni rahmet shyhedasë.
(Nesibe Gjirokastritja, Gjyfte-i Nesibe)
***
Së dyti: Ashtu sikurse dihet, Perandoria Osmane nuk ishte shtet turk. Vetë mentaliteti i shteteve që mbajnë një qëndrim dhe i ngarkojnë vetes një mision imperial, bie ndesh me hipotezat e versionit negativ të nacionalizmit. Pothuajse gjithë kombet përbërëse të perandorisë, veçanërisht shqiptarët kanë arritur të ngjiten në pozitat më të larta administrative, përveç postit të sulltanit, të cilin si rrjedhojë e formës së qeverisjes që kishin përvetësuar, duhej ta trashëgonte dikush nga dera e Osman Gaziut, i cili vetë ishte me origjinë turke ndërsa bashkëshortja, e bija e shehut të tarikatit Ahi,[5] origjinën e kishte nga Ehl-i Bejti (familja e Hz. Muhammedit a.s). Kushtet për të qenë pjesë e klasës sunduese ishin vetëm 2: të ishe mysliman dhe kompetent për postin që do mbaje. (Pas Tantimatit u abrogua edhe kushti i të qenurit mysliman).
A është e mundur që një shtet të cilin e rrënoi nga brenda ideologjia e versionit negativ të nacionalizmit, të zgjonte me duart e veta ndjenjat e rivalitetit etnik duke i lejuar të gjitha gjuhët e tjera dhe të ndalonte gjuhën e kombit më trim e më besnik të cilët sundonin me zgjuarsi dhe largpamësi në tri kontinente, veçanërisht në zonat më të nxehta gjeopolitike?!
Së treti: Si mund të ndodhë që komb i cili kishte ndikimin më të lartë në administratë e ushtri dhe lobimin më të fuqishëm në saraj, të lejojë dikë t’i ndalojë gjuhën amtare?! Madje sipas studiuesit dhe shkrimtarit turk Myfid Jyksel, në shekullin XVII-XVIII kur shumica dërrmuese ose numri total i vezirëve ishin shqiptarë, Divan-i Hymajun (sot. Këshilli i Ministrave) shpesh-herë zhvillohej në gjuhën shqipe.[6] A është e mundur që një komb i cili arrin ta zyrtarizojë gjuhën e tij në Këshillin e Ministrave, të shtypet e të mos e shkruajë dot gjuhën amtare në shtëpinë e tij?!
Pyetje: Në rregull, por në fshatin e të parëve të mi s’ka pasur shkollë, edhe stërgjyshja ime nuk dinte të shkruante... Si e shpjegon këtë?
Përgjigje: Pikësëpari, shkolla nuk ka qenë e detyrueshme dhe nuk mund të fajësohet shteti pse një individ specifik nuk ka marrë një nivel të caktuar arsimimi. Nëse vërtetohet se dikush ka bërë kërkesë për të vazhduar shkollën por është diskriminuar nga autoritetet për shkak të besimit apo etnisë, atëherë është çështje tjetër dhe diskutimi mbetet i hapur...
Kjo për sa i përket anës teorike sepse në praktikë, sigurisht që ka patur gjithnjë gjëra që mund të përmirësoheshin dhe të zgjidheshin ndryshe. Ndërsa në 6 vite, një njeri i vetëm bën një pafundësi gabimesh, si mund të pretendohet që në një perandori e cila në kulmin e saj shtrihej në 24 milion kilometra katrorë, ku kanë kaluar e ndryshuar pafundësisht nëpunës administrate, në gjatë shekuj e gjysmë të mos ketë ndodhur asnjë gabim?!
Së dyti: Nuk është e thënë që me patjetër për çdo fshat të ekzistojë një shkollë e posaçme. Një qendër arsimore e vetme mund të edukonte nxënës nga fshatra të ndryshëm. Në këtë mënyrë kualiteti i mësimit është më i lartë pasi filtrimi i mësuesve cilësore bëhet më i lehtë. Sot kur të gjithë po marrin diplomën e mësuesit lehtësisht dhe numri i shkollave është më i lartë, po përballemi me një inflacion arsimor që vihet re kudo dhe besimi në institucionet shtetërore ka rënë ndjeshëm.
Së treti: Edhe pse mbase jo në çdo fshat kishte një shkollë të posaçme, kudo mund të gjendej një xhami, mesxhid, teqe apo zavije – institucione të cilat më së paku i jepnin një edukim parimor bashkësive të tyre. Gjëja më minimale që i mësonin ishte leximi i Kur’an-i Qerimit. Mirëpo, kush dinte të lexonte Kur’an, lexonte pa problem edhe gjuhën shqipe, e cila zyrtarisht deri në fillim të shekullit XX, shkruhej nga e djathta. Të gjitha mësimet në këto institucione zhvilloheshin në gjuhën e popullatës, përveç ibadeteve , përfshirë këtu edhe hutben e xhumasë e cila këndohej arabisht dhe nuk i kalonte 4 minuta. (sot hutbet janë kthyer në konferenca 40-45 minuta ndërsa shqiptarizimi i tyre ndodhi në kohën e A. Zogut)[7]
Së katërti: Jo çdokujt i nevojitej një “diplomë medreseje”. Njerëz të cilët jetonin në zona të thella, shumë larg qyteteve, edhe po të mësonin të shkruanin e lexonin, me kalimin e kohës do harronin sërish duke mos i praktikuar në jetën e përditshme pasi aktivitetet e tyre ditore nuk lidheshin me këtë spektër.
Së pesti: Shumë fshatra në Shqipëri janë krijuar rishtazi dhe popullimi i tyre daton nga mesi i dytë i shekullit XIX. Në këto fshatra është më se normale të mos gjejmë shkolla të stilit perandorak pasi përkon me kohën kur shteti osman po përballej me trazira të njëpasnjëshme dhe ishte në agoninë e tij.
Pyetje: Si mund të jetë shkruar më herët sepse sikurse dihet librat e parë të alfabetit shqip u hartuan në shekullin XIX?
Përgjigje: Mos-hartimi i librave apo broshurave të posaçme të ABC-së apo Elifba-së nuk nënkupton që një gjuhë nuk është shkruar më herët. Për shembull, abetarja e parë e gjuhë angleze është shkruar në shekullin XVII, e rusishtes në fund të shekullit XVI, e vetë osmanishtes në vund të shekullit XVIII e kështu me radhë.
***
- Periudha e Tanzimatit (1839-1876) e vazhdim...
Reformat e Tanzimatit erdhën si pasojë e paaftësisë së sulltanëve sikur Mahmudi II (1808-1839) apo i biri i tij Abdylmexhidi I (1839-1861) së bashku me njerëzit që i rrethonin, për të analizuar siç duhet shkaqet e epërsisë momentale të civilizimit perëndimor ndaj botës islame në përgjithësi dhe Perandorisë Osmane në veçanti. Tanzimati - i cili do të shënonte fundin e epokës klasike osmane - do të reflektonte manifestimin e kompleksit të inferioritetit ndaj Evropës. Ndërsa deri në atë kohë osmanët kishin një ndjenjë epërsie (superiority complex) dhe i shihnin perëndimorët si “njerëz për të ardhur keq” të cilët ishin të privuar nga ” hakikati i imanit”, tashmë për ta, perëndimorët do të ishin njerëzit më të suksesshëm të cilët duheshin marrë si shembull. Kjo ndjesi e të parit të vetes më poshtë se të tjerët (inferiority complex) është ruajtur edhe sot në subkoshiencën e myslimanëve të ish-gjeografisë osmane. Për shembull, shumë familje shqiptare stepen ose kanë turp t’jua vendosim fëmijëve emrat origjinalë të stërgjyshërve të tyre dhe i “përmirësojnë” duke iu dhënë një trajtë moderne...
Megjithatë, rolin kryesor në tjetërsimin dhe rrënimin e Perandorisë do ta luanin lëvizjet xhonturke dhe partia e tyre Ittihad ve Terakki[8], të cilët edhe pse kishin shumë rryma mes vetes, boshti kryesor ideologjik ishte nën komandën e komiteteve të fshehta. Një nga figurat kryesore të këtij boshti ishte edhe sionisti Emanuel Karasso, i cili do të ishte edhe njëri prej pesë anëtarëve që do t’i komunikonin sulltan Hamitit fetvanë e ujdisur për ta rrëzuar nga froni.[9] Gjithashtu një nga nismëtarët e parë të kësaj organizate ishte shqiptari Dr. Ibrahim Temo. Ky person i cili mburrej se kishte themeluar Ittihadin erdhi në Shqipëri si i dërguar i Qeverisë Rumune në vitin 1914 në krye të një grupi sanitar të Kryqit të Kuq të Rumanisë[10] dhe shkoi në Stamboll në 1936 sërish si delegat rumun për një kongres mjekësor. Përse një njeri që na paskësh sakrifikuar kaq shumë për të shpëtuar Turqinë nga diktatura dhe për ti dhënë pavarësinë Shqipërisë, nuk e kaloi jetën në një nga këto vendet që “çliroi” por përfundoi në Bukuresht si përfaqësues rumun?!
***
Kthehemi tek arsimi. Sigurisht që këto reforma të influencuara nga qarqet e jashtme prekën edhe programin mësimor, për të cilin u aprovua modeli francez. Tashmë krahas shkollave të ngritura nga vakëfet do të hapeshin edhe shkollat shtetërore që ishin:
- Mejtepi Iptida –Zgjaste 4 vite. Një shkollë e tillë do të hapej në çdo 1-2 lagje apo fshatra.
- Ruzhdije – Zgjaste 4 vite. Do të ngrihej në qytete me mbi 500 banesa.
- Idadije – Zgjaste 3 vite dhe do të hapej në qytete me mbi 1 000 banesa.
Një nga elementët që këto qarqe do të stimulonin më së shumti këto kohë brenda perandorisë ishte rivaliteti nacionalist. Kështu në këto shkolla mësimi i turqishtes u bë i detyrueshëm dhe në Kushtetutën Themelore (Kanun-i Esasi) që klika xhonturke do t’i impononte sulltan Hamitit II në vitin 1876, gjuha turke për herë të parë do të njihej si gjuhë zyrtare e Perandorisë pasi sikurse e përmendëm edhe më herët, me Sistemin e Miletit kishim të bënim me një perandori multilinguale (shumë gjuhësore). Por vetëm dy vite më vonë Sulltani do ta shfuqizonte këtë Kushtetutë. Abdylhamidi II është i njohur botërisht për politikat e tij panislamiste (ymetçillik) dhe idetë nacionaliste ekstreme ishin një pengesë për këtë gjë. Megjithatë, ai do ta përdorte kartën e nacionalizmit duke marrë masat për të krijuar një shtet mysliman në Rumeli në rast se Perandoria shkëputej nga ato territore. Për këtë arsye inicioi dhe mbështeti financiarisht Lidhjen e Prizrenit që do të mbahej në vitin 1878.[11]
***
Në kuadër të këtyre lojërave të mëdha nacionaliste dhe lëvizjeve modernizuese sipas modelit francez, edhe elitat shqiptare do të angazhoheshin për inkuadrimin e gjuhës shqipe në këto projekte. Sigurisht që sërish nuk gjendet asnjë ligj i cili e ndalon këtë iniciativë. Frazat që përmbajnë sanksione kanë të bëjnë me përpjekjet për ta latinizuar gjuhën shqipe. Në këto shkolla që do të hapeshin sipas modelit francez, u hodh ideja për një alfabet të përbashkët. Këtu u shfaqën tri rryma:
- Rryma e parë: Shqipja duhet të vazhdojë të shkruhet me gërmat e Kur’anit. Këtë qëndrim e përfaqësonin elitat konservatore, të cilat kishin edhe mbështetjen e opinionit publik. Këtë gjë e tregon më së miri kjo ngjarje e regjistruar në arkivat osmane. Më 7 Shkurt 1910 shtypi i kohës do të pasqyronte një protestë të mbajtur në Korçë, në të cilën ishin bashkuar mbi 10 000 veta të cilët kërkonin alfabetin arab për gjuhën shqipe. Pas kësaj, një shkresë me 2 200 firma do t’i dërgohej autoriteteve arsimore në të cilën shprehej kërkesa për mësim-dhënien me gërmat arabe dhe jo latine. Për t’ju kundërvënë kësaj u organizua një protestë në favor të shkollave latine në të cilën morën pjesë 1 200 veta së bashku me priftërinjtë e ardhur nga kazatë dhe fshatrat përreth.[12]
- Rryma e dytë: Shqipja duhet të shkruhet me gërma latine. Kjo ide përfaqësohej nga nacionalistë sikur Ismail bej Qemali, Vaso Pasha, Hoxhë Ibrahim Dalliu... Kjo ide nxitej me forcë dhe kishte sponsor kryesor Austro-Hungarinë dhe qarqet protestante.
- Rryma e tretë: Për gjuhën shqipe duhen të hartohen gërma të veçanta të papërdorura më parë. Kjo ishte ideja e intelektualëve sikur Sami bej Frashëri dhe Hoxha Hasan Tahsini. Kjo linjë gjeti mbështetje masive nga tarikati bektashi.[13]
Ndërsa autoritetet ishin të vendimit që nëpër fshatra të vendosej sipas shumicës se cili alfabet duhej të përdorej kurse nëpër qytete të hapeshin dy lloje shkollash: edhe me gërma latine edhe me shkronjat e Kur’anit. Mirëpo, edhe në shkollat latine, lëndë sikur ilmihali (libër që përmban njohuritë e domosdoshme për çdo mysliman/e) të vazhdonin të shkruheshin në gjuhën shqipe me shkronjat e Kur’anit.
Pyetje: Përse e pengoi Perandoria Osmane transformimin e gjuhës shqipe në gërmat latine?
Latinizimi i gjuhës shqipe nuk kishte mbështetje në opinionin publik. Hoxhë Ibrahim Dalliu tregon në kujtimet e tij se çfarë reaksioni solli te masat kjo përpjekje e sforcuar. Ky ishte një projekt i cili synonte de-islamizimin e vilajeteve myslimane të Rumelisë dhe shkëputjen përfundimtare nga Porta e Lartë. Gjithashtu ishte një lëvizje austro-hungareze që synonte të fitonte influencë politike, kulturore dhe ekonomike kryesisht nën manipulimin fetar që aplikonte mbi pakicat e krishtera. Ndër të tjera kishte edhe një prapavijë protestante, të cilët nën perden e nacionalizmit kërkonin pjesën e tyre në këtë mihnet përplasjesh. Në këto kushte, duke kufizuar një lëvizje e cila nuk kishte përkrahje popullore pavarësisht stimulimit të huaj, autoritetet osmane shfaqën refleksin mbrojtës që çdo shtet serioz vë në zbatim kur i cënohet integriteti territorial. Shkrimi zyrtar i gjuhës shqipe me gërma latine do të ndodhte në vitin 1920 pas ultimatumeve që Austro-Hungaria i dërgonte Myftiut të Përgjithshëm, Mehmet Vehbi Dibrës.[14]
Historiografia komuniste, kufizimin e latinizimit e tregon si të barabartë me kufizimin e gjuhës shqipe dhe kjo është arsyeja kryesore se përse e quante popullin analfabet. Mirëpo në realitet, kufizimi i shkronjave latine është gjë tjetër, dhe ndalimi i gjuhës shqipe është komplet gjë tjetër. Gjithashtu edhe revoltat shqiptare ndaj qeverisë xhonturke e cila u instalua si një aparteid sionist për të rrënuar nga brenda osmanët, tregohen gjoja si një përpjekje “kundra robërisë 500 vjeçare”. Ndërkohë edhe ndaj Tanzimatit edhe ndaj qeverisë xhonturke ka patur kryengritje si nga shqiptarët ashtu edhe nga turqit edhe nga arabët. Hasan Prishtina tregon në kujtimet e tij se kryengritjen shqiptare të 1912, për të fituar mbështetjen e popullit e ka propaganduar si reagim osmanllinjsh ndaj diktaturës xhonturke dhe sipas tij nëse do i bëje fjalë Isa Boletinit apo Riza bej Gjakovës për shkëputje nga Porta e Lartë, ata e cilësonin qyfyr (largim nga Islami)[15] dhe se synimi i tyre ishte të shpëtonin nga burgu Abdylhamidin.
***
Për fat të keq, eliminimi i shkronjave të Kur’anit nga sytë e kombit ka qenë pjesa më e mirë-planifikuar e atentatit ndaj Islamit në Shqipëri. Për të mos e zgjatur më shumë këtë çështje që nuk do të mjaftonin as libra e as konferenca për ta treguar siç duhet, po e mbyllim me vendimin e vitit 1922 të Ahmet Zogut, asokohe Ministër i Brendshëm, i cili vendosi rrafshimin e gjithë varrezave të qyteteve. Faji i vetëm i këtyre varrezave dhe atyre që preheshin në to, ishte mbishkrimi me gërmat e Kur’anit që kishin në gurët e tyre!
Drejt Qytetrimit
Ministri i P. Mbrëndshme urdhëron Bashkitë:
“Ini të porositun që me të marunit e këtij urdhni të prishni e të sheshoni gjith vorezët që ndodhen mbrenda në qytetin tuej dhe tash e mbrapa të mos varonet kurkush mbrënda në qytet. Vorezat do të jenë gjith kundi jashta qytetevet”.[16]
Shënime dhe referenca:
[1] Behar Kaçeli, Tirana në periudhën osmane (Shek. XIX), tezë pasuniversitare, Universiteti Bursa Uludag
[2] Shih. ROBERT DANKOFF, ROBERT ELSIE, EVLIYA CELEBi IN ALBANTA AND ADJACENT REGIONS KOSOVO, MONTENEGRO, OHRID
[3] A.Q.SH, fondi 128, dosja 10, fq. 43-44 – sipas transkriptimit nga znj. Rudina Hallaçi
[4] A.Q.SH, fondi 128, dosja 16, fq. 56-57-58 - sipas transkriptimit nga znj. Rudina Hallaçi
[5] Shih. Perandoria Osmane – Personalitetet Monumentale dhe institucionet, Osman Nuri Topbash
[6] Këtë deklaratë e ka bërë në televizionin shtetëror turk, TRT AVAZ në emisioin me temë “Rrënjët historike dhe zhvillimi i marëdhënieve Shqipëri Turqi”, viti 2016, minuta 15
[7] Shih. Musa Ali Basha, Rrugëtimi i Islamit në Shqipëri (1912-1967)
[8] Bashkim e Përparim
[9] Katër personat e tjerë ishin: deputeti (mebus) i Durrësit Esat Pashë Toptani, armeni Aram Efendi, Arif Hiqmet Pasha dhe Galip Pasha.
[10] Shpëtim Sula, Histori Kombëtare – Dr. Ibrahim Temo, Patrioti Shqiptar nga Struga, me kontribute Ballkanike, Gazeta Dielli, 11 Shtator 2015
[11] Kjo është një temë e cila kërkon trajtim të veçantë dhe argumentet logjike apo arkivore janë të mjaftueshme për ta vërtetuar këtë. Ata që nuk iu besojnë këtyre provave le të lexojnë se çfarë ka thënë At Zef Pllumi në parathënien e librit “Lahuta e Malcis” në botimin franceskian. Sipas tij, Lidhja e Prizrenit ishte projekt i qeverisë osmane e cila u iniciua nga Ministri i Jashtëm i cili ishte me orgjinë çame. Madje ai tregon se në fillim kjo Lidhje është quajtur Lidhja e Myslimanëve të Vërtetë.
[12] BOA, DH, MUI, dosja nr. 84-1/49, transkriptuar nga Engin Jëllmaz.
[13] Engin Yılmaz, Turkish Studies, Osmanlı Devleti Arnavutçayı yasakladı mi? (A e ndaloi shteti Osman gjuhën shqipe?)
[14] Ali Musa Basha, në veprën e sipërpërmendur, tregohen telegrafët së bashku me referencat në A. Q. SH
[15] Hasan Prishtina, Shkurtim Kujtimesh mbi kryengritjen shqiptare të vjetit 1912
[16] Gazeta Zyrtare, Viti 1922