Kjo është e majta
Autor Fatmir Baci
Institucionalisht, komunizmi i Lindjes ka rënë, po, edhe pse inercia e tij do të vazhdojë të mbijetojë për disa dekada, kjo për shkak se mendësia e formuar gjatë sundimit të tij vazhdon të ushtrojë praktikën e asaj që di, të asaj që ka përvetësuar si normalitet i paqenë. Rënia e strukturës nuk nënkupton menjëherë zhdukjen e refleksit, sepse ideologjitë nuk jetojnë vetëm në dokumente, por në zakone, në mënyra të të menduarit, në ritme të përditshme që me aq sa munden i rezistojnë ndryshimit.
Mirepo, ajo që duhet të na shqetësojë nuk është thjesht hija e së kaluarës, por instalimi institucional i një forme të re materializmi në Perëndim, i cili po shfaqet tejet agresiv në frontin e deformimit të njeriut, një deformim që në Lindje nuk arriti të implementohej si platformë e qëndrueshme, as ne rrafshin teorik dhe as në atë praktik. Në Lindje, komunizmi u përplas me kufijtë e natyrës njerëzore dhe me dështimin e projektit utopik në raport me antropollogjinë; në Perëndim, ai po rikrijohet në formë të rafinuar, si një sistem që nuk kërkon më uniformitet ideologjik, por uniformitet dëshire pavarsisht ekstremizmit të tyre.
Të dy natyrat e ideologjive materialiste të shekullit XX, si materializmi hedonist i Perëndimit ashtu edhe materializmi shtetëror i Lindjes, kanë lënë pas vetes pasoja të thella në mendësinë dhe praktikën e popullsive që patën nën sundimin e tyre. Njëra e ushqeu njeriun me premtime të kënaqësisë individuale, tjetra e shtrëngoi në emër të barazisë kolektive; por të dyja e reduktuan njeriun në funksion, në instrument të një projekti që nuk e tejkalon dot vetveten. Dhe pikërisht këtu fillon nevoja për një analizë të re dhe kjo, jo mbi format, por mbi substancën që i bashkon.
Materializmi i Lindjes investoi një ideologji shtetërore, komuniste, absurde në pretendim dhe të paqëndrueshme në strukturë, me një mendësi gjithashtu të rrezueshme, por që la pasoja gastronomike, jo vetëm në kuptimin fizik të varfërisë dhe mungesës, por edhe në pretendimet metafizike për të ushqyer shpirtin me barazi të imponuar. Ky materializëm nuk kërkonte vetëm kontroll mbi trupin, por edhe mbi dëshirën, duke e riformatuar njeriun si një qenie që duhej të ndjente vetëm atë që i lejohej të ndjente.
Materializmi perëndimor, në anën tjetër, investoi një lloj komunizmi individual, hedonist, të qëndrueshëm në mendësi dhe interesa, sepse nuk kërkonte uniformitet ideologjik, por uniformitet dëshire. Ai është tejet i vështirë për t’u rrëzuar, jo për shkak të forcës së tij politike, por për shkak të përputhjes së tij me impulsin njerëzor për kënaqësi të menjëhershme. Pasojat e tij janë psiko-sociologjike dhe të rënda, sepse tejngopja mentale dhe fizike me ide të importuara nga artifici, nga realiteti virtual dhe spektakli, i cili e zhvesh njeriun nga kuptimi, duke e lënë të mbingarkuar por të zbrazët. Ky është një materializëm që nuk imponon, por josh; nuk ndalon, por lodh; nuk riedukon, por e bën njeriun të harrojë se ka nevojë për edukim.
Rënia e komunizmit lindor zgjati, por ra relativisht shpejt, madje më shpejt se të gjitha sistemet pararendëse të njerëzimit, kjo sepse nuk kishte nevojë për revolucione të dhunshme; mjaftoi tejngopja e njeriut me premtime të zbrazëta. Megjithatë, rënies së komunizmit perëndimor nuk po i gjendet antidoti, sepse ai nuk u shkatërrua në substancë, por vetëm në formë. Ky duket se do të zgjasë, jo si sistem i deklaruar, por si logjikë e përditshme që ka infiltruar mendësinë, dëshirën, dhe mënyrën si matet kuptimi i jetës.
Komunizmi nuk “bie” në kuptimin e shembjes njëherë e përgjithmonë; sepse ai nuk është thjesht një regjim, por një mënyrë të menduari me padije të theksuar që lidhet me banalen ekzistenciale, me nevojën për siguri në vend të lirisë, për absurdin e një barazie të menjëhershme, për zhdukjen e pasigurisë metafizike. Prezenca e tij është normale në të gjitha sistemet që e përjashtojnë subjektiven njerëzore si kriter të së mirës. Por veçimi nga subjektivja, nga personaliteti, nga dinjiteti, nga transcendenca, e bën atë kriminal dhe dritëshkurtër, sepse e redukton njeriun në një qenie që duhet të përshtatet, jo të kuptojë.
Kjo nuk është thjesht retorikë pesimiste, por përfundim që rrjedh nga antropologjia e tij; komunizmi nuk lind nga ideologjia, por nga nevojat më të rëndomta e deri tek më banalet e përditshme, të cilat kërkojnë zgjidhje pa përpjekje, kuptim pa mister, dhe drejtësi pa sakrificë. Ai është një refleks i njeriut që ka harruar të pyesë për të vërtetën, sepse është i lodhur nga historia dhe i joshur nga komoditeti.
Kur themeli i një rendi është materializmi në spektrin e vet të plotë, pa kurrfarë subjektivizmi, gjithë objektivat trajtohen si mençuri me kubaturë strehimi, si ideologji e partnerizimit të shtratit, si stomak me amplituda filozofike, kësisojë, ai bëhet i kuptueshëm dhe i përjetueshëm për mentalitetin masiv, i cili është vetvetiu i trajnuar të matë jetën me “do të kem” dhe jo me “duhet të jem”. Ky rend nuk kërkon përkushtim ndaj së padukshmes, nuk fton në reflektim mbi të vërtetën, por ofron një logjikë të thjeshtë me kushtin, nëse mund të matet, mund të zotërohet; nëse mund të konsumohet, mund të adhurohet.
Materialja është e dukshme, e prekshme, e numërueshme; prandaj është edhe tërheqëse për ndërgjegjen e banalizuar, e cila kërkon rezultate pa telashe metafizike, pa thellim në mendime mbi qëllimshmërinë. Në këtë horizont, njeriu nuk pyet më “pse jam?”, por “çfarë kam?”; nuk kërkon më kuptim, por përfitim; nuk ndjek më të vërtetën, por efikasitetin. Kjo është antropologjia e reduktuar, ku njeriu nuk është më qenie që tejkalon vetveten, por instrument që matet me grafikë, me rritje, me performancë. Dhe pikërisht këtu fillon zbrazëtia që maskohet me bollëk, apo me premtimin për bollëk.
Pikërisht kjo e bën komunizmin dhe motrat e tij ideologjike, nazizmin, fashizmin, liberalizmin, një organizëm mutant me shumë fytyra, që zbythet kur humb terren, përparon kur i hapet korridor, fle kur nuk i leverdis, zgjohet kur shfaqen kriza që kërkojnë “zgjidhje të thjeshta”, por që rezultojnë rrënjësisht të përgjakshme dhe deformuese nën udhëheqjen e tyre. Ky organizëm nuk ka nevojë për koherencë ideologjike; mjafton të ruajë instinktin e mbijetesës përmes risemantizimit të vetes. Ai nuk dorëzohet, sepse nuk ka një formë të vetme për t’u dorëzuar; ai është logjikë tejet e ashpër, nuk është sistem, dhe si e tillë, mund të riemërohet, të rimodelohet, të rishfaqet ngaherë në pamje të reja.
Arketipi i kësaj logjike nuk është modern; në thelbin e vet është faraonizmi, një formë e lashtë e hyjnizimit të pushtetit, ku njeriu e sheh veten si zot dhe automatikisht pushtetin e tij si masën e ligjit dhe të së mirës. Librat e Shenjtë e portretizojnë faraonin jo thjesht si figurë historike, por si paradigmë të imanit të përmbysur; njeriu pa kufi ndaj Zotit, pushteti pa nënshtrim ndaj një mase që e tejkalon. Ky është momenti kur autoriteti nuk buron më nga e vërteta, por nga vetëvlerësimi; kur ligji nuk është më normë që i nënshtrohet të Shenjtës, por instrument që i shërben një të pushtetshmi.
Në këtë kontekst, ideologjitë totalizuese nuk janë thjesht projekte politike, por liturgji të reja që kërkojnë adhurim, në rastin e tyre jo adhurim të Zotit, por të sistemit; jo pranim ndaj të së vërtetës, por të performancës; jo vëmendje ndaj njeriut si personalitet, por të njeriut si funksion. Dhe pikërisht këtu fillon rreziku, kur pushteti nuk njeh kufi, ai nuk njeh as përgjegjësi; kur njeriu nuk njeh Zotin, ai nuk njeh as veten.
Prej këtej derivohet një teknikë e sundimit që nuk ka nevojë për dhunë të hapur, sepse operon përmes zhvendosjes së kritereve. Konkretisht, e shenjta; besimi, liria, dinjiteti, privacia, përjashtohet ose poshtërohet në sferën private, si diçka intime por jo normative, ndërsa profania; ekonomia, administrata, teknika, ideologjia, ngrihet në fron si gjykatëse e së vërtetës dhe e qëllimit të njeriut. Kjo nuk është thjesht riorganizim institucional; është një riformatim ontologjik i asaj që quhet “e rëndësishme”.
Kur e sakta matet me dobinë, e mira me shijen, e bukura me modën, atëherë shteti, partia, tregu, udhëheqësi apo sistemi bëhen idhuj të ndërrueshëm, jo sepse janë të vërtetë, por sepse janë të dobishëm, të pëlqyeshëm, të pranueshëm. Në këtë logjikë, nuk ka më nevojë për të vërtetën si kategori që tejkalon njeriun; mjafton performanca, mjafton efekti. Kështu, pushteti nuk kërkon më besim, por konsum; nuk kërkon më përkushtim, por pajtim me rrethanën.
Maskat ndryshojnë; “liturgjia” e brendshme mbetet. Adhurimi i despotit që sundon sistemin dhe adhurimi i materies nuk janë dy fenomene të ndara, por dy fytyra të së njëjtës logjikë, sepse njeriu i zhveshur nga transcendenca kërkon një zot të prekshëm, një sistem që premton shpëtim pa sakrificë. Dhe pikërisht këtu fillon sundimi, jo përmes frikës, por përmes joshjes; jo përmes ndalimit, por përmes normalizimit të profanes si normë.
Në këtë horizont, nacionalizmi, fashizmi, komunizmi, konsumizmi nuk janë kontinente të ndryshme, por gadishuj të së njëjtës masë toke, të njëjtës rrënjë logjike që kërkon shpëtim brenda historisë, jo përtej saj. Secili premton një formë të shpëtimit të menjëhershëm; kombi i pastër, klasa e lirë, njeriu i ri, konsumatori i lumtur. Por ky shpëtim nuk është transcendental; është projekt politik, ekonomik, ideologjik, që kërkon sakrificën e njeriut konkret në altar të një abstraksioni që nuk ka fytyrë, por ka pushtet.
Secili sakrifikon njeriun konkret, me emër, me histori, me ndjeshmëri dhe të gjithë në emër të një ideje që nuk pyet për individin, por nën siglat; kombi, klasa, shteti, tregu. Këto abstraksione nuk janë thjesht koncepte; janë altarë ku njeriu reduktohet në funksion, në ushtar, në prodhues, në votues, në klient dhe jo në person, në qenie që i tejkalon rolet e veta dhe kërkon kuptim përtej performancës. Kjo është antropologjia e cunguar, ku njeriu nuk është më subjekt, por vetëm instrument.
Dhe secili prej këtyre sistemeve e ushqen hedonizmin si fazë terminale; kur ideologjia lodhet së komanduarit, i dorëzohet së joshurit, gjë që nuk ka më nevojë për bindje; mjafton dëshira, nuk ka më nevojë për drejtësi; mjafton kënaqësia. Kështu, pushteti nuk sundon më përmes frikës, por përmes ofertës; nuk kërkon më përkushtim, por konsum. Dhe pikërisht këtu fillon zbrazëtia që maskohet me shkëlqim.
“Bëj si të ndjesh” bëhet dekreti më i lehtë për t’u zbatuar, sepse nuk kërkon reflektim, as përpjekje, as kufizim. Por pikërisht këtu fillon shkretëtira; dëshira pa normë e zhvesh veten nga gëzimi, si uji i kripur që shuan etjen veç sa për ta shtuar. Hedonizmi pa kufi nuk është liri, por lodhje; nuk është përmbushje, por konsum i pafund që nuk njeh masë. Kjo është zbrazëtia që maskohet me shkëlqim, ku njeriu nuk pyet më për kuptimin, por për ndjesinë e momentit.
Komunizmi është një laborator i kristaltë i kësaj dinamike, sepse nuk e mohon nevojën për kuptim, por kërkon ta “tokësojë Ahiretin”, ta diaktelizojë Zotin, ta vendosë brenda historisë, brenda planit pesëvjeçar, brenda barazisë së imponuar, brenda zhdukjes së pronës, brenda riedukimit të dëshirave. Ai nuk e zhduk metafizikën; thjesht e zëvendëson me një projekt ideologjik që kërkon të jetë gjithçka; kuptim, drejtësi, shpëtim. Por ky kuptim nuk është i dhuruar, është i ndërtuar; nuk është i përjetshëm, është i programuar.
Kur njeriu mohon transcendencën, ai nuk bëhet më i lirë; ai thjeshtë ia dorëzon metafizikën ideologjisë. Nuk zhduket nevoja për kuptim, por ndryshon burimi i tij. Në vend që të kërkojë të Shenjtën si orientim, ai pranon sistemin si zotërues të së vërtetës. Dhe pikërisht këtu fillon deformimi: jo sepse njeriu nuk beson më, por sepse beson në diçka që nuk e tejkalon, por e kontrollon.
***
Aty ku dikur shpëtimi kërkohej te i Gjithëpushtetshmi, si orientim transcendental, si kuptim që tejkalon historinë, tash premtimi i “parajsës” ripozicionohet si projekt politik, si program që premton shpëtim brenda kohës, brenda sistemit, brenda performancës. Kjo zhvendosje nuk është thjesht retorike; është një transformim ontologjik, ku kuptimi nuk kërkohet më në të përjetshmen, por në të planifikuarën. Dhe pikërisht kjo e bën komunizmin elastik, ngase ai mund të tërhiqet nga dogma e vet e vjetër, me një gjysëm fjalie; “nuk funksionoi kështu”, por ama ruan gjymtyrën e kontrollit mbi realitetin njerëzor, sepse nuk heq dorë nga ambicia e vet për të riformatuar njeriun.
Kur bie muri, mbetet mentaliteti. Nuk është më nevoja për diktat, sepse ka mbetur struktura e mendimit; aparati administrativ që operon si refleks, censura që nuk ka nevojë për urdhër, por për kulturë të heshtjes, dyshimi ndaj pronës si shprehje e individualitetit, alergjia ndaj komuniteteve të ndërmjetme që sfidojnë monopolin e shtetit, nënvlerësimi i ndërmarrjes si akt i vetëvendosjes, dhe shija për uniformitetin si nostalgji për rendin e kontrolluar. Këto nuk janë relikte; janë simptoma të një logjike që nuk ka nevojë të ketë emër për të sunduar.
Në këtë kontekst, komunizmi nuk është më sistem, por transformohet në atmosferë; pushon së qeni ideologji, përshtatet në dinamikë si refleks; nuk është më me statusin e projektit, por mbetet predispozitë. Dhe pikërisht kjo e bën të vështirë për t’u çrrënjosur, sepse nuk jeton më në dokumente, por në mënyrën si njeriu e koncepton lirinë, pronën, komunitetin, dhe vetveten.
Në kuadrin e spikatjes së inercisë, vlen të theksohet se shpesh, pas shembjes së “ikonave” komuniste, mbeten “klerikët e tempullit”; komisarët shndërrohen në teknokratë, sekretarët në oligarkë, parullat në slogane marketingu. Nuk ka nevojë për revolucion, sepse transformimi ndodh në heshtje, pushteti nuk zhduket, por riformulohet; nuk dorëzohet, por riemërohet. Kjo është logjika e mbijetesës ideologjike, ku figura të vjetra marrin role të reja, por ruajnë të njëjtin funksion, kontrollin mbi kuptimin.
Virusi ka ndërruar trup, jo kod, dhe është pikërisht kjo që shpjegon pse “rënia” është shpesh iluzion optik. Nuk është sistemi që ka ndryshuar, por është ambalazhuar ndryshe, kësisojë, nuk është logjika që është çrrënjosur, por vetëm është zhvendosur në një formë më të pranueshme, më të sofistikuar, më të padukshme. Kjo është arsyeja pse ideologjitë totalizuese nuk vdesin, por metabolizohen; nuk zhduken, por përthithen në strukturat e reja që premtojnë liri, por ofrojnë performancë.
Mund të zhbëhet flamuri, por jo “liturgjia” e brendshme e adhurimit të materies. Sepse nuk është simboli që sundon, por ritmi i mendimit që e ka përvetësuar materien si kriter të së vërtetës, të së mirës, të së bukurës. “Liturgjia” nuk ka nevojë për tempull; mjafton një sistem që e mat njeriun me efikasitet, me konsum, me rendiment. Dhe pikërisht këtu fillon sundimi i heshtur, jo përmes urdhrit, por përmes zakonit; jo përmes frikës, por përmes normalitetit.
***
Mund të ndryshojë retorika nga barazia në efikasitet, nga planifikimi në performancë, por shenjtërimi materialist mbetet profania, pra; njeriu vlen në masën që shërben, që prodhon, që konsumon. Nuk është më dinjiteti që e përcakton vlerën e tij, por kapaciteti për të kontribuar në mekanizmin e sistemit. Në këtë logjikë, njeriu nuk është më subjekt i së mirës, por mjet i funksionit; nuk është më qenie që kërkon kuptim, por instrument që matet me rendiment.
Kur zhduket e shenjta si masë e së mirës, si dinamikë, si objeksion për t’u arritur, atëherë moralja bëhet menaxhim rreziku, e vërteta bëhet narrativë, e drejta bëhet instrument. Nuk ka më orientim etik që tejkalon sistemin; ka vetëm strategji që e optimizojnë atë. E mira nuk është më qëllim, por efekt; e vërteta nuk është më kërkim, por version; e drejta nuk është më normë, por mjet për të arritur efikasitetin. Pikërisht kjo është zhveshja e etikës nga transcendenca dhe riformatimi i saj si teknikë.
Kështu, komunizmi dhe gjithë simotrat e ideologjisë materjaliste, jo vetëm mund, por ato janë “transformuar” tashmë në një konsumizëm autoritar, ku liria vizatohet si e drejta për të blerë, jo si mundësi për të zgjedhur të vërtetën. Jeta publike sterilizohet nga çdo burim kuptimi që nuk kontrollohet dot, sepse kuptimi është rrezik për sistemin që kërkon uniformitet. Nuk ka më vend për të Shenjtën, sepse ajo nuk mund të matet, nuk mund të performohet, nuk mund të shitet. Dhe pikërisht kjo e bën konsumizmin autoritar një formë të re të totalitarizmit: jo përmes ndalimit, por përmes tejngopjes; jo përmes frikës, por përmes harresës.
Edhe kur retorika bëhet liberale, shpesh ekonomia e dëshirës mbulon me shkëlqim të hollë të njëjtin boshllëk, një zbrazëti që nuk kërkon më kuptim, por ndjesi; një hedonizëm që nuk është më mjet, por fund pa kthim. Liria nuk artikulohet më si mundësi për të zgjedhur të vërtetën, por si e drejtë për të konsumuar dëshirën. Kjo është zhvendosja nga etikja te estetika, nga përmbajtja te forma, nga transcendenca te performanca.
Gjithsesi ka një pyetje që vibron nga çdo anë që kthehemi; “Përse është rezistent materializmi?”, dhe këtu vlen të theksojmë thelbin e kësaj këmbëngulje; sepse ai i flet njëkohësisht trupit, shijes, frikës. Si i tillë, ai nuk kërkon argument, por lyp ndjesi; nuk i duhet përkushtimi i njeriut, por reagimi i tij. Ai jep matje të shpejtë në sasi, rritje, grafikë dhe pikërisht këtu qëndron fuqia e tij; është i matshëm, i dukshëm, i krahasueshëm. Nuk ka nevojë për mister, sepse ofron rezultat. Nuk ka nevojë të implementojë rrethana për kuptimin, sepse ai në të gjitha rastet ofron përfitimin.
Kësisojë, materializmi i shmanget pendesës për gabimin, kufirit për posejdimin, asketizmit në lidhje me dëshirat, sepse janë pikërisht ato të cilat kërkojnë një “Po” ndaj diçkaje që tejkalon, një përkushtim ndaj së padukshmes, një nënshtrim ndaj një mase që nuk mund të zotërohet. Vlen të theksohet se materializmi nuk e fton njeriun në reflektim, por e detyron në reagim; siç edhe nuk kërkon transcendencë, por e kushtëzon me efikasitet. Dhe pikërisht kjo e bën rezistent: sepse nuk sfidon njeriun, por e josh; nuk e thërret për të tejkaluar vetveten, por e fton të përkëdhelë instinktin.
***
Masat, të lodhura nga peshat e historisë, nga luftërat, nga zhgënjimet, nga utopitë e dështuara, kanë prirjen të preferojnë një zot të vogël por të dukshëm; rrogën e përmuajshme, sigurinë e sistemit, rritjen e pozitës. Në konceptin materialist, këto janë forma të shpëtimit të menjëhershëm, të prekshëm, të matshëm. Dhe kur këto vendosen kundrejt një Zoti që kërkon lutje, drejtësi, kufizim të vetes, një Zot që në mynyrë të drejpërdrejtë nuk premton komoditet, por kuptim, masa e njerzve zgjedh sigurinë e momentit, jo misterin e përjetësisë. Kjo nuk është thjeshtë zgjedhje ekonomike; është orientim ontologjik.
Kësisojë, materializmi e mban gjithmonë një derë të hapur, se edhe në rastet kur humbet, ka sërish çfarë të premtojë. E parë nga ky kënd, ai nuk ka nevojë të jetë i vërtetë, për kuptimin e masës mjafton të jetë i dobishëm. Dhe ajo që premton është e kuptueshme pa thellim, pa filozofi, pa metafizikë, pa mister; përmasa që garanton pranimin është komoditeti. Në këtë mynyrë, nuk i duhet të kërkojë reflektimin e njerzve, por mjaftohet vetëm me reagimin; gjithashtu as përkushtim nuk kërkon, atë e kompeson me konsum. Kjo është arsyeja pse materializmi nuk ka nevojë për rituale, sepse ka ofertëqë asgjëson ritualet; siç nuk ka nevojë për besim, sepse për konkreten faktike ka grafikë.
Nga pikëpamja teorike, kjo do të thotë; një rend që vendos materien si kriter final nuk ka arsye logjike të pushojë së kërkuari rikthim. Sepse nuk është ideologji që kërkon të bindë, por sistem që kërkon të funksionojë. Ai funksionon sikur nuk ka nevojë për të Shenjtën, sepse ka të dukshmen; sikur nuk ka nevojë për të vërtetën, sepse ka efikasitetin, por njeriu, po njeriu, sapo përballet me thelbin e ofertës së materializmit, kupton ndarjen ndërmjet të lartës dhe banales. Ndonëse, është pikërisht kjo që në mentalitetin e masave e bën materializmin të rikthyeshëm, jo vetëm si nostalgji, por si mendësi racionale ndonëse pa shpirt, mendjelehtësisht e pranueshme si nevojë për stabilitet të menjëhershëm, pa dinjitet.
Sa kohë që një pjesë e antropologjisë, e veçuar nga e tëra, ajo që e bën njeriun instrument i planeve të veta, funksion i një projekti që nuk e tejkalon atë, do të mbetet fragmentare e pacenuar, format do të qarkullojnë, sepse nuk është forma që garanton ndryshimin, por përmbajtja që e sfidon. Dhe kur përmbajtja mbetet e pandryshuar, ndryshimi është vetëm kozmetik. Emrat ndryshojnë, ngjyrat ndryshojnë, simbolet ndryshojnë; por nuk ndryshon thelbi; përjashtimi i të Shenjtës si kriter i të vërtetës dhe i së mirës.
Prandaj komunizmi dhe ideollogjitë e të njëjtit burim materialist, nacizmi, fashizmi, liberalizmi, asnjëra prej tyre në thelbin e vet nuk rrëzohet; secila prej tyre metabolizohet në variante që i përshtaten kohës. Nga partia e njëmendësisë totalitare, apo autokratike, tek partia e “mendimit të lirë” dhe e tregut të hapur; nga kampi i punës te kampi i dëshirës, me fjalë të tjera, ndryshon ambalazhi, por jo logjika. Nuk ka më nevojë për uniformë, sepse ka mentalitet të trashëguar; nuk ka më nevojë për censurë, sepse ka platforma dëshirash. Është pikërisht kjo që e bën të vështirë për t’u identifikuar, kjo sepse ka pushuar së qeni ideologji e deklaruar dhe është këmbyer në atmosferë e përjetuar.
Në këtë kontekst, komunizmi dhe përgjithësisht materializmi, nuk është më vetëm projekt politik, por edhe predispozitë e fragmentimit antropologjik që kërkon të riformatojë njeriun dhe ta trajtojë si mjet, kurrsesi si personalitet. Dhe derisa ky fragment antropologjik të mbetet i pacenuar, çdo sistem që e përjashton të Shenjtën si orientim, do të jetë i hapur ndaj rikthimit të totalitarizmit, autokratizmit, dhe kjo jo vetëm si nostalgji, por si nevojë për kontroll, për efikasitet, për performancë.
***
A ka kurë për shërimin e kësaj patologjie që ka ngërthyer gjithë njerëzimin? Po, por nuk është kurë dhe trajtim me elemente kimiko-teknike. Nuk është terapi që mund të përshkruhet në receta, as nuk është zgjidhje që mund të implementohet përmes ndryshimit të marrdhënieve ndëmjet njeriut dhe mjeteve. Sepse sëmundja nuk është e natyrës biologjike, por ontologjike; nuk është patologji fizike, por metafizike. Ajo ka të bëjë me mënyrën si njeriu e koncepton vetveten, të vërtetën, dhe kuptimin.
Kurimi është kthim i masës matëse nga profania banale te pastërtia e të Shenjtës, jo si pushtet klerikal, por si kriteri bazë i së vërtetës dhe i dinjitetit njerëzor. Nuk është rikthim në dogmatizimin e jetës në favor të mbikqyrjeve të ngjashme, por është rikthim në orientimin përmes skrupujve për njohjen e vetes; nuk është nostalgji për ritualistikën, por nevojë imediate për ritin dhe kuptimin që tejkalon performancën. E Shenjta nuk është monopol i institucioneve fetare, por dimension që i jep peshë fjalës “e mirë”, “e drejtë”, “e vërtetë”. Pa të, çdo sistem është teknikë; çdo moral është menaxhim; çdo liri është privilegj për të konsumuar.
Ky kthim nuk është regres, siç janë përpjekur modernistët të na e servirin këto 200 vjetët e fundit, por është progres i thellë dhe lartësim i pamatë; është rikthim te njeriu si personalitet, jo si instrument. Vetëm kur e Shenjta rikthehet si kriter, jo si dekor, mund të ndalet metabolizimi i ideologjive që e reduktojnë njeriun në funksion. Dhe pikërisht këtu fillon shërimi: jo përmes ndalimit të sistemit, por përmes transformimit të antropologjisë që e ushqen atë.
Një ndryshim i tillë nënkupton së paku pesë parime, këto jo si formulime abstrakte, por si orientime që mund të rikthejnë frymëmarrjen e njeriut në një rend të ri, të ndryshëm nga ekzistuesi që e ka zhveshur nga kuptimi i të padukshmes dhe përjetësisë.
Së pari; rikthimi i edukimit te transcendenca si masë. Sepse e vërteta nuk prodhohet nga shumica, as nga shteti, as nga tregu; ajo kërkohet si konfirmim i lirisë së dhuruar dhe të cilës i nënshtrohemi. Pa këtë orientim, politika nuk është më shërbesë, por fabrikë idhujsh, ku pushteti nuk matet me drejtësi, por me performancë; ku ligji nuk udhëhiqet nga e mira, por nga interesi i pakicës në dëm të shumicës, nga mbajtja e anës të fortit në dëm të dobtit. Ndërsa transcendenca nuk është dekor i mendimit, ajo është themel i etikës që e tejkalon relativizmin e sistemit.
Së dyti; individi të trajtohet si personalitet i paprekshëm, që vjen për herë të parë dhe nuk përsëritet. Njeriu të vendoset përpara funksionit, përpara klasës, përpara kombit, përpara tregut. Njeriu personalitet nuk “përdoret”; ai nderohet. Kjo nuk është thjesht formulim moral, por riorganizim ontologjik: ligji dhe ekonomia vendosen në shërbimin e tij, jo anasjelltas. Sepse kur njeriu matet me rolin, ai humbet fytyrën; kur matet me dinjitetin, ai bëhet qendër e rendit.
Së treti; kufijtë si tregues të lirisë fizike, kurrsesi si pengesë, thelbësisht në mbrojtje e dinjitetit. Shteti i kufizuar, tregu i rregulluar, teknologjia e udhëhequr; të gjitha këto në shërbim të njeriut, në asnjë mynyrë si zotërues të tij. Marrja e pavarur e vendimeve nuk është thjesht akt politik, por etikë e përkujdesjes së pushtetit. Ajo që duhet, e bën familja, edhe nëse nuk e bën pushteti lokal; ajo që duhet, e bën pushteti lokal, edhe nëse nuk e bën pushteti qëndror; dhe ajo që duhet, e bën shoqëria, edhe sikur të zhbëhen të gjitha partitë politike. Ky është rendi i solidaritetit të decentralizuar, ku përgjegjësia nuk është monopol i të fuqishmit, por frymë që qarkullon në kuadër të drejtësisë.
Së katërti; domosdoshmëria e skrupujve për urbanizimin e dëshirave. Me fjalë të tjera, pa një kulturë kufizimi, pa një agjërim të shijes, hedonizmi e gëlltit moralin. Dëshira pa normë nuk është liri, por lodhje dhe shkatërrim tërësor; edhe më akoma, as përmbushje nuk mund të jetë, mirfilli është zbrazëti. Liria pa vetëpërmbajtje është rezistencë e dobët ndaj çdo ideologjie që premton kënaqësi pa përgjegjësi. Dhe pikërisht këtu fillon rënia dhe kjo, jo përmes dhunës, por përmes joshjes; pa nevojën e ndalesave morale, gjithçka ndodh përmes tejngopjes. Vetëpërmbajtja nuk është kufizim, por akt i lirisë që njeriu zgjedh, për të mos konsumuar gjithçka që i ofrohet.
Së pesti; të mirëmbahen komunitetet që bartin përgjegjësinë e kumteve dhe kuptimeve etike të njeriut, si feja, familja, bashkësitë e mendimit rreth drejtësisë dhe shëndetit, sistemi i ndershëm akademik. Këto nuk janë thjesht struktura sociale; janë “muret e brendshëm” që e shpëtojnë bashkësinë kur muret e jashtëm rrëzohen. Ato nuk mbrojnë vetëm nga jashtë, por nga zbrazëtia e brendshme që lind kur njeriu nuk ka më orientim, kur nuk ka më brenda vetes, kuptim që e tejkalon natyrën e varfër të sendeve.
Pa këto komunitete, individi mbetet i zhveshur para shtetit dhe tregut, tërësisht i ekspozuar ndaj logjikës së performancës, ndaj joshjes së konsumit, ndaj kontrollit të sistemit. Sepse kur nuk ka më bashkësi që e mbron kumtin dhe kuptimin, njeriu nuk është më subjekt, por klient; pushon së qeni qytetar, shndrohet në konsumues; nuk është më personalitet, por statistikë. Këto komunitete nuk janë nostalgji për të kaluarën, por nevojë për të ardhmen, si mbështetje që orienton pa kontrolluar, si frymë që ndriçon pa imponuar.
Vetëm në praninë e tyre, liria nuk është më privilegj, por përgjegjësi; kuptimi nuk është më luks, por nevojë; dhe njeriu nuk është më instrument, por qenie që kërkon të jetojë me dinjitet, jo thjesht të mbijetojë me efikasitet.
***
Vetëm një rend që i kthen këto pesë përmasa në frymëmarrje të përditshme, jo vetëm si parime të shkruara, por edhe si ritëm i jetës, e tilla mund ta neutralizojë virusin e ideologjisë materialiste. Sepse nuk mjafton të ndryshohen simbolet; duhet të ndryshohet fryma që i gjallëron, siç nuk është e mjaftueshme të zëvendësohen parullat; duhet të sfidohet laboratori ku prodhohet sëmundja, aty ku njeriu reduktohet, ku kumti dhe kuptimi zhduket, ku e Shenjta përjashtohet në favor të rutinës banale.
Përndryshe, do të vazhdojmë të ndërrojmë maska, të heqim parulla e të vendosim slogane të reja, pa e prekur substancën që i gjallëron. Do të besojmë se kemi ndryshuar, ndërkohë që kemi vetëm riformatuar të njëjtën logjikë. Do të ndërrojmë rrobat e faraonit, por jo pretendimin e tij, sepse faraoni nuk është thjeshtë figurë, por arketip i pushtetit që nuk njeh kufi, i njeriut që nuk njeh Zot, i sistemit që nuk njeh të Shenjtën.
Dhe pikërisht këtu qëndron sfida; të mos luftojmë vetëm format, por të rikthejmë kumtin dhe kuptimin; të mos kërkojmë vetëm efikasitet, por të vërtetën; të mos adhurojmë materien, por të nderojmë njeriun si qenie që tejkalon vetveten. Vetëm atëherë, rendi nuk do të jetë më sistem që kontrollon, por frymë që orienton.
Nëse kërkojmë një mbyllje të kthjellët; komunizmi si formë e materializmit totalizues nuk rrëzohet përfundimisht, sepse objekti i adhurimit të tij, materia, është i përhershëm në horizontin e tundimeve njerëzore. Ai shteron në një formë dhe derdhet në tjetrën, si ujë që nuk zhduket, por ndërron shtratin. Nuk ka nevojë për emër për të sunduar; mjafton që ideja dhe praktika të ruajë logjikën e cila e vendos njeriun në funksion dhe kuptimin në konsum.
Mbrojtja jonë nuk është vetëm kritika politike, sepse politika pa orientim etik është fabrikë idhujsh. Mbrojtja jonë është kthimi kategorik i peshës etike të fjalëve “e vërtetë”, “e mirë”, “e drejtë” dhe kjo, jo vetëm te një masë njerëzish që i tejkalon, por te e gjithë shoqëria. Sepse vetëm kur këto fjalë rikthehen si kritere, jo si slogane, mund të ndalet metabolizimi i ideologjive që e zhveshin njeriun nga dinjiteti.
Vetëm atëherë ekonomia kthehet në mjet, politika në shërbesë, teknologjia në instrument; dhe njeriu, i shkëputur nga liturgjia e adhurimit të materies, nuk pranon më as faraonin, as partinë, as tregun si zot. Sepse e njeh Zotin si të Gjithfuqishëm dhe veten si personalitet të aftë për dekonstruksionin e çdo “izmi”, jo përmes rebelimit, por krxesisht përmes rikthimit te kuptimi. Ky është akti i vërtetë i lirisë: të mos adhurosh formën, por të kërkosh esencën; të mos ndjekësh sistemin, por të orientohesh nga e Shenjta.